یخچال خشتی میبد

این یخچال که در شهر میبد (۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر یزد) و در کنار ابنیه‌ی تاریخی متعددی چون رباط شاه‌عباسی قرار دارد از نوع یخچال‌های دارای گنبد است و در میان این نوع از یخچال‌ها از حیث ابعاد بزرگ‌ترین محسوب می‌شود.
قدمت این یخچال مربوط به قبل از دوره‌ی قاجار (احتمالاً صفویه) است.
مخزن یخ در این یخچال گودالی بزرگ است که قطر دهانه‌ی آن در حدود ۱۳ متر و قطر مقطع آن ۶.۵ متر است و عمقی در حدود ۵ متر دارد. گرداگرد این گودال سکویی برای رفت و آمد با عرضی نزدیک به ۱.۵ متر وجود دارد.
گنبد این یخچال از نوع دورچین با خشت خام و ارتفاع آن در حدود ۱۵ متر است. ضخامت پوسته‌ی این گنبد در پایین‌ترین ارتفاع ۲۴۰ سانتیمتر و در بالای گنبد به اندازه‌ی طول یک خشت (۲۰ سانتی‌متر) است.
دیوارهای سایه‌انداز این یخچال دیوارهایی با ضخامت دو متر و ارتفاع هشت متر هستند. طول دیوار سایه‌انداز اصلی ۴۲ متر و طول دیوارهای جانبی آن ۲۰ متر است.
یخچال خشتی میبد در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ و به شماره‌ی ۱۸۲۶ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسید.

شیوه‌ی تولید یخ در یخچال
برای تهیه‌ی یخ، در شب‌های سرد زمستان حوضچه‌ها را با استفاده از آب نهرها و قنات‌ها تا سطح معینی آب می‌کردند تا در طول شب به طور کامل یخ بزند. هر شب دوباره روی توده‌ی یخ به میزانی که در طول یک شب به یخ تبدیل شود، آب می‌ریختند و تعداد شب‌هایی که این کار ادامه می‌یافت بستگی به عمق و اندازه‌ی حوضچه‌ها داشت. یعنی تا زمانی که قطر یخ‌ها به اندازه‌ی عمق حوضچه برسد این کار ادامه داشت.
مرحله‌ی بعدی در کار تولید یخ، قطعه قطعه کردن یخ حوضچه‌ها و انتقال آن‌ها به مخزن یخ بوده است. یخ‌ها تا فرارسیدن فصل گرما و نیاز بازار به عرضه‌ی یخ در همین مخازن نگه‌داری می‌شدند.
از نکات جالب در انبار کردن یخ‌ها این بوده که برای برداشت آسان یخ و جلوگیری از تشکیل توده‌های سنگین یخ، در بین قطعات یخ از گیاهان خشک شده نظیر کاه استفاده می‌کردند.
در مناطق کویری برای اطمینان از باقی ماندن یخ‌ها تا تابستان تمامی منافذ یخچال را می‌بستند به این صورت که روی مخزن یخ را گل‌اندود کرده و ورودی‌ها را هم تیغه کرده و تیغه‌ها را با کاهگل می‌پوشاندند. با فرا رسیدن فصل گرما یخ‌های انبار شده در ساعات معینی از روز (صبح و غروب) برداشت شده و به فروش می‌رسیدند.