چهلمحراب در يك مسجد
به صورت طبيعي هر مسجد داراي يك محراب است و بندرت در مساجد قديمي ميتوان 2 يا چند محراب ديد. چند محرابي بودن مساجد معمولا به اين دلايل اتفاق ميافتد: در صدر اسلام قبله اوليه مسلمانان رو به بيتالمقدس بود كه بعدها به سمت كعبه تغيير كرد. در برخي مساجد اوليه اسلامي 2 محراب در 2 جهت مختلف وجود دارد كه دليل آن اين موضوع است. اين گونه از مساجد با 2 محراب در مسيرهاي مختلف بسيار كمياب است، ولي در بيشتر موارد دليل وجود 2 محراب در يك مسجد را بايد در مشكل تعيين جهت جغرافيايي مسير كعبه دانست كه معمولا مسجد با محراب نخست ساخته ميشد و پس از آن سازندگان مسجد، هنگامي كه به اشتباه در تعيين قبله پي ميبردند نسبت به اصلاح آن اقدام ميكردند. گاهي انحراف قبله در محراب نخست به حدي است كه براي اصلاح آن محراب ديگري ميساختند.
برخي از مساجد نيز داراي 2 يا چند شبستان است كه معمولا به صورت شبستان زمستاني و تابستاني است. در مساجدي كه داراي چند شبستان است نيز در هر شبستان يك محراب وجود دارد.
حال ممكن است برايتان عجيب باشد كه در قلب ايران و شهر يزد مسجدي وجود دارد كه به مسجد چهلمحراب معروف است. اين مسجد در خيابان سيدگل سرخ و جنب زندان اسكندر شهر يزد قرار گرفته است. اين بنا در گذشته چهلمحراب داشته كه امروزه اثري از آنها باقي نمانده است. در كل مسجد هيچ گونه تزئينات خاصي نداشته و محراب فعلي آن نيز كاملا ساده است.
اين مسجد داراي صحن، شبستان زمستاني، سردر و غرفهها و زيارتگاههاي كوچكي در اطراف صحن و ماذنهاي بر سردر ورودي است. در ضلع جنوبي صحن، مقبرهاي كه مزار آقا ناميده ميشود وجود دارد.
اين مسجد هنوز داير است. ماذنه مسجد در بالاي سردر ورودي فعلي قرار دارد و از آجر است. در داخل بنا و زير طاقها نورگيرهاي مشبكي تعبيه شده است كه نور فضاي شبستان را تامين ميكند و در 3 طرف شمال، غرب و شرق شبستان داراي غلام گردش ميباشد.
به گفته جامع مفيدي، مسجد چهلمحراب در محله شهرستان و حوالي زندان اسكندر و محله فهادان واقع شده كه از بناهاي خواجه شمسالدين محمد تازيكوست (قرن 7) است. ايرج افشار در كتاب يادگارهاي يزد، به نقل از تاريخ يزد چنين مينويسد:
«و خواجه شمسالدين محمد تازيكو مسجد چهلمحراب انشاء كرد و خانقاه و عمارتي بساخت و چهاردانگ از قريه هنزا وقف بر آن مسجد كرد و مصلي و عيدگاه مقابل شيخ [جمال] الاسلام اعظم سعيد از انشاي اوست.»
در كتاب يادگارهاي يزد صفحه 255 درمورد وجه تسميه اين مسجد چنين آمده است: چون در آن چهلمحراب كاشي تعبيه شده بود به اين نامش بخوانند. در حال حاضر فقط 6 قطعه از كاشيها باقيمانده 3 كاشي در غرفههاي شرقي و يكي در صفه غربي و 2 تا در اتاق مقبرهاي واقع در سمت جنوبي هستند.